Temat: Oświecona Polska.

Witam Cię!

Jak rozpoczęło się polskie oświecenie?

Nie ma w naszych dziejach takiego wydarzenia (politycznego czy artystycznego), które należałoby uznać za datę początkową polskiego oświecenia. Już w latach 30. XVIII stulecia zaczęły się pojawiać nowinki z Zachodu, dotyczyły one głównie przemian w szkolnictwie. Za ich symbol można uznać założenie w 1740 roku w Warszawie Collegium Nobilium – szkoły, którą kierował Stanisław Konarski: przedstawiciel zakonu pijarów i zwolennik nowego sposobu nauczania. Datą niezwykle istotną jest rok 1764. Wtedy na tron Polski wstąpił ostatni król – Stanisław August Poniatowski. Zgromadził wokół siebie najważniejszych twórców i polityków sprzyjających ideom oświeceniowym. Miały one służyć poprawie Rzeczypospolitej. Nadzieja ostatecznie znikła w 1795 roku – wtedy Polska (po III rozbiorze) znikła z map Europy i zakończyły się czasy stanisławowskie. Według części historyków właśnie 1795 rok oznacza zakończenie epoki oświecenia. Większość uczonych uważa jednak, że wtedy zaczęła się ostatnia faza okresu. Zadaniem działaczy i  twórców było już nie ratowanie ojczyzny, lecz zachowanie kultury nieistniejącego państwa. Za umowną datę końcową uznać można 1822 rok, zadebiutował wtedy największy pisarz polskiego romantyzmu – Adam Mickiewicz. Zaczęła się nowa epoka!

Działalność Stanisława Augusta Poniatowskiego

  Poniatowski Stanisław August – ostatni król Polski, mecenas sztuki, pamiętnikarz. Działalność polityczną oceniano różnie, choć zasadniczo negatywnie – należy przecież pamiętać o skomplikowanej sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej, która ostatecznie sprawiła, że Polska uległa za panowania Poniatowskiego trzem rozbiorom: nie za wszystko można oskarżać ostatniego króla, bo jego pozycja w państwie nie była silna. Udało mu się natomiast znacząco wpłynąć na kulturę Polski, mówi się wręcz o epoce stanisławowskiej. Umiejętnie pełnił rolę mecenasa sztuki (świadczą o tym Łazienki czy Zamek Królewski). Zainicjował wydawanie ważnego czasopisma kształtującego postawy rodaków, tj. „Monitora”, sprzyjał ukazywaniu się „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”. To on spowodował, że klasycyzm stał się stylem dominującym i reprezentującym obóz ludzi oświeconych […]. Propagował zmiany w szkolnictwie (m.in. jezuickim i pijarskim). Opiekował się Teatrem Narodowym. Zgromadził wokół siebie zdolnych ludzi – do najbliższych współpracowników należał Adam Naruszewicz […]. Dzięki kontaktom [króla] z ambasadorem Rosji […] możliwe było uzyskanie zgody na powstanie Komisji Edukacji Narodowej w 1773. To on także organizował „obiady czwartkowe”, podczas których m.in. dyskutowano o sztuce, czytano utwory literackie […]. Choć na całościowej ocenie Poniatowskiego zaważyły nieszczęścia, jakie spadły na kraj za jego rządów (konfederacje, powstanie, rozbiory), to w sferze kultury odniósł sukces: patronował licznym przedsięwzięciom, umiał otoczyć się utalentowanymi twórcami.

W: Dariusz Dybek, Dorota Heck, Agnieszka Kuniczuk-Trzcinowicz, Małgorzata Łoboz, Podręczny słownik literatury polskiej, red. Dorota Heck, Wrocław 2012, s. 184–185: Poniatowski Stanisław August.

Obiady czwartkowe

Obiady czwartkowe były spotkaniami urządzanymi przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Bywali na nich ważni artyści (nie tylko pisarze i nie tylko z Polski), by prezentować swoje dzieła, ale też rozmawiać o twórczości innych oraz o kwestiach politycznych i społecznych. . Trwające po kilka godzin zebrania literacko‑naukowe można potraktować jako nieformalną instytucję kultury, kształtującą opinie elit. Cotygodniowe obiady odbywały się w latach 1770–1777, choć nie zawsze ich znaczenie kulturalne było równie istotne.

Edukacja

Collegium Nobilium to szkoła, którą w 1740 roku założył Stanisław Konarski, przedstawiciel zakonu pijarów. Przeznaczona była dla szlachty, miała charakter elitarny. Konarski wprowadził nowoczesne metody nauczania, które nie polegały na mechanicznym zapamiętywaniu, lecz na dążeniu do zrozumienia. Starał się dawać wszechstronną wiedzę (języki obce, historia, prawo, geografia, wychowanie fizyczne, np. taniec) i kształtować obywatelską postawę swoich uczniów.

W 1765 roku powstała pierwsza szkoła kadetów, zwana Szkołą Rycerską. Założył ją król Stanisław August.  Instytucja miała szkolić wojskowych, ale nie koncentrowano się w niej wyłącznie na sferze militarnej – za główne zadanie uznano ukształtowanie nowoczesnego obywatela. Służyła temu nauka nie tylko fechtunku czy jazdy konnej, lecz także języków obcych, prawa i… tańca. Jej absolwentami byli m.in. Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz i Jakub Jasiński. Szkołę Rycerską zamknęli zaborcy po upadku powstania kościuszkowskiego w 1794 roku.

W polskiej bibliotece

W 1747 roku bracia Józef (1702–1774) i Andrzej (1695–1758) Załuscy – arystokraci, mecenasi sztuki i organizatorzy życia intelektualnego – powołali do życia pierwszą w Polsce i jedną z pierwszych w Europie bibliotekę publiczną. Zgromadzili w niej około 400 tysięcy różnojęzycznych druków i niemal 20 tysięcy rękopisów.

Komisja Edukacji Narodowej

Komisja Edukacji Narodowej to główny polski urząd do spraw szkolnictwa w epoce oświecenia. Można ją nazwać pierwszym w Europie ministerstwem oświaty. Komisję Edukacji Narodowej powołano w 1773 roku, po rozwiązaniu zakonu jezuitów, który dotąd prowadził najważniejsze szkoły. Celem Komisji było zreformowanie placówek dydaktycznych, zwłaszcza wyższych uczelni i szkół średnich, które miały kształcić człowieka kierującego się ideami oświeceniowymi.

W polskiej gazecie

„Monitor” to najważniejszy polski periodyk społeczno‑literacki epoki oświecenia. Powstanie czasopisma zainspirował król Stanisław August Poniatowski, który uznał, że w czasach wyraźnego rozwoju czytelnictwa gazeta może się okazać świetnym sposobem na propagowanie oświeceniowych idei. Wzorcem stało się angielskie pismo „The Spectator”, propagujące żywy kontakt z czytelnikami. O ile „Monitor” miał charakter społeczny, o tyle „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” – przede wszystkim literacki. Tygodnik ukazywał się w latach 1770–1777 w Warszawie. Początkowo kierowali nim reprezentanci zakonu jezuickiego: Jan Chrzciciel Albertrandi i Adam Naruszewicz – oni też dostarczali większości tekstów. Gdy ten drugi został samodzielnym redaktorem, „Zabawy…” zmieniły się z czasopisma nastawionego na umoralnianie oraz propagowanie nauki w nieoficjalny periodyk obozu króla Poniatowskiego. Oprócz Naruszewicza drukowali tam swoje utwory uczestnicy obiadów czwartkowych, np. Ignacy Krasicki (zadebiutował tu jako liryk), Stanisław Trembecki i Franciszek Zabłocki . Choć pismo ukazywało się w niewielkim nakładzie (do 500 egzemplarzy), to wyraźnie wpłynęło na kulturę polskiego oświecenia.

W polskim teatrze

Teatr Narodowy powstał w 1765 roku. Był to pierwszy stały teatr w Polsce. Jego założenie zostało zainspirowane przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Miał on nadzieję, że sztuki grane w języku ojczystym przyczynią się do zreformowania społeczeństwa i propagowania oświeceniowych idei. Pierwsza sztuka grana w Teatrze Narodowym to (dość słaba) komedia Józefa Bielawskiego pt. Natręci, ośmieszająca przedstawicieli sarmatyzmu ostro krytykowanego przez obóz króla. Szczególne znaczenie dla rozwoju Teatru Narodowego miał okres, w którym funkcję dyrektora pełnił  Wojciech Bogusławski, utalentowany dramaturg i reżyser, który sprawił, że scena stała się miejscem, gdzie przez odpowiedni dobór repertuaru kształtuje się zaangażowanie społeczne i patriotyzm.

Polska nauka

  Towarzystwo Przyjaciół Nauk to pierwsze polskie towarzystwo naukowe o zasięgu ogólnokrajowym (choć głównym miejscem działalności była Warszawa), propagujące rozwój różnych dyscyplin wiedzy. W skład TPN wchodzili naukowcy, artyści oraz mecenasi nauki i sztuki wywodzący się z arystokracji. Obecność tych ostatnich była nieodzowna, TPN bowiem nie otrzymywało wsparcia finansowego ze strony zaborców (władz pruskich). Do głównych darczyńców należał Staszic: to on ufundował siedzibę Towarzystwa. Od 1823 roku był nią tzw. Pałac Staszica. TPN dzieliło się na Dział Umiejętności (nauki ścisłe) i Dział Nauk (humanistyka). Za główny cel uznało pielęgnowanie tradycji państwa, które już nie istniało na mapach świata. TPN przyczyniło się m.in. do ustalenia zasad ortografii polskiej, wspierało pisanie dzieł historycznych, wydawało ważne polskie dzieła (w 1824 roku ukazała się Kronika Galla tzw. Anonima), prowadziło gromadzenie książek. Władze zaborcze rozwiązały TPN w 1832 roku. Znaczenie Towarzystwa, poza przyczynieniem się do powstania dzieł naukowych i literackich, polegało na umożliwieniu różnorodnej działalności, która dawała Polakom pozbawionym swego kraju poczucie jedności.

Konstytucja 3 maja

Konstytucja 3 maja to ustawa uchwalona w 1791 roku przez Sejm Wielki. Uznawana jest za pierwszą w Europie, a drugą na świecie (po konstytucji Stanów Zjednoczonych) ustawę zasadniczą. Opowiedzenie się króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po stronie patriotów przyczyniło się do uchwalenia konstytucji. O Sejmie Wielkim i uchwaleniu Konstytucji 3 maja powstały dziesiątki utworów; są wśród nich wiersze najważniejszych pisarzy tej epoki (np. Ignacego Krasickiego Pieśń na trzeci dzień maja). Przeważały utwory wychwalające konstytucję, pisane po polsku, po łacinie, a nawet po hebrajsku.

Zadanie:

Wybierz proszę, jedną postać oświeceniowej epoki w Polsce. Zaprezentuj jej dokonania. Posiłkuj się wiadomościami w internecie.

Opracowa: Marzena Marcjasz