Temat: Raj na ziemi, czyli… polska wieś widziana oczami Jana Kochanowskiego
Wieś była częstą inspiracją artystów wielu dziedzin sztuki, a sposób jej ukazywania był różnorodny. Jedne ukazywały ją jako swoistą Arkadię, otoczoną pięknymi krajobrazami, pozbawioną trosk i nieszczęść, a inne przedstawiały ją realistycznie (niekiedy wręcz naturalistycznie), jako biedną, pełną nędzy i ciężkiej pracy
Jednym z pierwszych pisarzy zafascynowanym pięknem wsi polskiej był tworzący w okresie renesansu Jan Kochanowski . W sielance „Pieśń świętojańska o Sobótce” jako pierwszy zawarł opis ludowego obrzędu-Sobótki to rozpowszechniona do niedawna nazwa zwyczajów i obrzędów związanych najczęściej z letnim przesileniem Słońca w tzw. noc świętojańską (23/24 czerwca); również nazwa ognisk palonych podczas tych obrzędów”. Utwór Jana z Czarnolasu składa się z dwunastu pieśni śpiewanych przez odświętnie przybrane panny. Zawierają one pochwałę spokojnego, wiejskiego życia. Każda z dwunastu panien wypowiada się na inny temat.
Pieśń – gatunek literacki poezji lirycznej, o genezie związanej z obrzędami i muzyką (pieśni ludowe, pieśni średniowieczne), od której stopniowo się uwolnił, stając się samodzielną formą wyrazu. Pieśń to utwór liryczny podzielony na strofy, zwykle o tematyce poważnej.
Pieśń świętojańska o Sobótce
Panna XII
Wsi spokojna, wsi wesoła!
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć zaraz wszytki?
Człowiek z tej pieczy uczciwie
Bez wszelakiej lichwy żywie,
Pobożne jego staranie
I bezpieczne nabywanie.
Inszy się ciągną przy dworze
Albo żeglują przez morze,
Gdzie człowieka wicher pędzi,
A śmierć bliżej niż na piędzi.
Najdziesz, kto w płat[1] język dawa,
A radę na funt przedawa;
Krwią drudzy zysk oblewają,
Gardła na to odważają.·
Oracz pługiem zarznie w ziemię,
Stąd i siebie i swe plemię,
Stąd roczną czeladź i wszytek
Opatruje swój dobytek.
Jemu sady obradzają,
Jemu pszczoły miód dawają,
Nań przychodzi z owiec wełna
I zagroda jagniąt pełna;
On łąki, on pola kosi,
A do gumna wszytko nosi.
Skoro ten siew odprawiemy,
Komin w koło obsiędziemy;
Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne pląsy z ukłony,
Tam cenar, tam i goniony[2].
A gospodarz wziąwszy siatkę
Idzie mrokiem na usadkę,
Abo sidła stawia w lesie;
Jednak zawżdy co przyniesie.
W rzece na gęste więcierze
Czasem wędą ryby bierze;
A rozliczni ptacy wkoło
Ozywają się wesoło;
Stada igrają przy wodzie,
A sam pasterz siedząc w chłodzie
Gra w piszczałkę proste pieśni,
A faunowie skaczą leśni.
Za tym sprzętna gospodyni
O wieczerzy pilność czyni,
Mając doma ten dostatek,
Że się obejdzie bez jatek;
Ona sama bydło liczy,
Kiedy z pola idąc, ryczy,
Ona i spuszczać pomoże;
Męża wzmaga jako może.
A niedorośli wnukowie,
Chyląc się ku starszej głowie,
Wykną przestawać na male,
Wstyd i cnotę chować w cale.
Dzień tu; ale insze zorze
Zapadłyby znowu w morze,
Niżby mój głos wyrzekł wszytki
Wieśne wczasy i pożytki.
„Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego [Panna XII] czyli słynne „Wsi spokojna, wsi wesoła…” w interpretacji Bożeny Adamek
Ostatnia z panien, dwunasta, wygłasza pochwałę życia wiejskiego. Wypowiada słynne słowa: „Wsi spokojna, wsi wesoła,/Który głos twej chwale zdoła?”. Mówi również o tym, że człowiek mieszkający na wsi żyje spokojnie, uczciwie i pobożnie, gdyż jest z dala od dworu i podróży morskich. Właśnie w tym, innym świecie pełno jest oszustw i przemocy. Praca na roli natomiast jest uczciwa i daje pewne utrzymanie dla rolnika i jego rodziny. Wychwalana jest także możliwość odpoczynku po pracy: wspólne śpiewy, tańce, biesiadowanie i zabawa z przyjaciółmi. Człowiek żyje w zgodzie z przyrodą. Młodzi uczą się szacunku do starszych. Prezentowany jest obraz domu wiejskiego, w którym nad wszystkim panuje wspaniała gospodyni, umiejąca utrzymać ład i porządek, pomimo jej licznych obowiązków. Posiłki są przygotowywane z produktów, które są owocem pracy na roli.
Wiersz został napisany ośmiozgłoskowcem:
Dzień tu; a- le in- sze zo- rze
pojawiają się rymy żeńskie parzyste (aabb):
– wesoła- zdoła, – pożytki-wszytki
Utwór jest przykładem liryki pośredniej, a dokładniej opisowej. Podmiot liryczny nie ujawnia swojej obecności, jest przesłonięty przez przedstawiony krajobraz. Można utożsamiać go z samym Janem Kochanowskim, jest to szlachcic-ziemianin chwalący proste, wiejskie życie. Opisywane wydarzenia mają miejsce w Czarnolesie, rodzinnej posiadłości poety, gdzie osiadł po latach kariery dworskiej („zapalono w Czarnym Lesie”).
– pieśń upodabnia się do poezji ludowej również przez liczne archaizmy:
– „dziewek jednako ubranych i belicą przepasanych”, „zawżdy Sobótka palana”, „pierzchają nawiętszym błotem”, „sprawujże”, „śrzeżogę”.
-na rytm utworu wpływają również anafory, kilka wersów rozpoczyna się od słowa „tam”.
Warstwa stylistyczna pieśni jest rozbudowana:
– pojawiają się apostrofy do wsi-„wsi spokojna, wsi wesoła”, które podkreślają jej największe zalety.
– podmiot liryczny skłania czytelnika do refleksji za pomocą pytań retorycznych-„Jest tu która bez tej wady?”, „Kto twe wczasy, kto pożytki może wspomnieć za raz wszytki?”,
– atmosferę zabawy podkreślają wykrzyknienia- „Opiewając mi wesoło!”, „Śmiejmy się!”,
– przedmioty i zjawiska nabierają cech ludzkich, zastosowano uosobienia-„…pszczoły miód dawają”, „przychodzi z owiec wełna”,
– opis nabiera plastyczności dzięki licznym epitetom.
- Do kogo zwraca się podmiot liryczny? Co jest celem jego wypowiedzi?
- Podkreśl w tekście, jakim zawodom, zajęciom podmiot liryczny przeciwstawia życie na wsi, jakich argumentów w tym celu używa?
- Wymień obowiązki gospodarza i gospodyni. Czemu służy ich praca?
- Jak mieszkańcy przedstawionej w utworze organizują sobie czas pracy?
- Jak rozumiesz słowa”…A niedorośli wnukowie,/ chyląc się ku starszej głowie,/ Wykną przestawać na male?
Zadanie domowe
Napisz do mnie list, w którym przedstawisz zalety życia w zgodzie z naturą.(Przypomnij sobie o regułach pisania listu). Termin oddania 04.11.2020
Opracowała:
Marzena Marcjasz
KONTEKSTY
Staropolska poezja ziemiańska
„…zagospodarowana wieś zapewniała dostatek, a nawet dobrobyt, stabilizację materialną i moralną; praca na roli dostarczała przyjemności, ale przede wszystkim przynosiła korzyści, owe „wieśne pożytki”. Ich rejestr spotyka się w niemal każdym utworze ziemiańskim […]. Ideologia i kultura ziemiańska jest więc ideologią i kulturą średnich posiadaczy ziemskich. Posiadanie, własność ziemska, stanowi podstawę tej kultury, jest zarazem punktem wyjścia rozważań na temat ideałów szlacheckich w XVI wieku i w stuleciach następnych. Inwentaryzacji wieśnych pożytków […] towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański[,] i tylko on, jest stanem szczęśliwym, zapewniającym swoim członkom prawdziwą radość i harmonię. Mitologia szlachecka połączyła kondycję społeczną, materialną, a także moralną ziemianina z pojęciem szczęścia. Uczyniła z tej kondycji ideał szczęścia.
Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Staropolska poezja ziemiańska, [w:] , Staropolska poezja ziemiańska. Antologia, oprac. Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Warszawa 1988, s. 13–23.
Strona pierwodruku Pieśni świętojańskiej o sobótce Pieśń świętojańska o sobótce, 1586, domena publiczna
Pieśń świętojańska o Sobótce – cykl dwunastu pieśni Jana Kochanowskiego. Wydany po śmierci poety w 1586 roku nakładem Drukarni Łazarzowej razem z Pieśniami księgi dwoje. Powstanie cyklu przypada na czarnoleski okres twórczości Kochanowskiego. (wskazywano na lata 1567–1568 lub 1570–1579
Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe A-M 1964 ↓, s. 340).
Noc świętojańska i Noc Kupały. Świętowane są obydwie, ale w różny sposób. Na czym polega różnica?
Noc świętojańska
Ma miejsce w wigilię dnia św. Jana Chrzciciela, czyli z 23 na 24 czerwca. To święto jest próbą zasymilowania przez chrześcijaństwo pogańskich obrzędów związanych z letnim przesileniem słońca. Często bywa mylona z Nocą Kupały. Noc Świętojańska powstała właśnie jako chrześcijańska odpowiedź na pogańskie obchody Nocy Kupały. Stąd też obchodzi się ją w podobny sposób. Noc Świętojańska również związana jest z naturą, a przede wszystkim z ogniem.
Noc Świętojańska zwyczaje, obrzędy
Jednym z najpopularniejszych zwyczajów Nocy Świętojańskiej jest skok przez ognisko i palenie ognisk. Wierzono, że zwęglone części drewna z ogniska, zabierane do domów, chroniły przed piorunami, oddalały choroby i czary, zapewniały dobre małżeństwa, a rozsypane na polach gwarantowały urodzaj.
Dużą rolę podczas Nocy Świętojańskiej odgrywają także kobiety, przede wszystkim panny. Najważniejsze jest puszczanie wianków na wodzie. To zwyczaj zaczerpnięty właśnie z Nocy Kupały. Co oznacza ten obrzęd z wiankiem? Jeśli wianek wyłowił ukochany chłopak, był to znak, że wkrótce połączą się ślubem. Wróżbą niepomyślną było utonięcie wianka.
Noc Kupały
Święto, które wywodzi się z wierzeń słowiańskich, jeszcze z czasów pogańskich. Noc Kupały nazywana jest także nocą kupalną, kupalnocką, kupałą. Na południu Polski, Podkarpaciu i Śląsku uroczystość o podobnym charakterze zwie się sobótką lub sobótkami, na Warmii i Mazurach palinocką. Nazwa Noc Kupały, kupalnocka utrwaliła się w tradycji Mazowsza i Podlasia. Noc Kupały obchodzona jest w czasie najkrótszej nocy w roku, co przypada około 21-22 czerwca. W Polsce Kościół katolicki, nie mogąc wykorzenić z obyczajowości ludowej corocznych obchodów pogańskiej sobótki (nocy Kupały), podjął próbę zasymilowania święta z obrzędowością chrześcijańską.
Noc Kupały – zwyczaje, obrzędy
W Noc Kupały rozpalano ogniska, w których palono zioła. Wokół ognia odbywały się radosne zabawy oraz różnego rodzaju wróżby i tańce. Nieodłącznym elementem Nocy Kupały było puszczanie wianków. Jaka była symbolika tego zwyczaju? Dziewczęta puszczały w nurty rzek wianki z zapalonymi świecami. Jeśli wianek został wyłowiony przez kawalera oznaczało to jej szybkie zamążpójście. Jeśli płynął dziewczyna wyjdzie za mąż, ale nie prędko. Jeśli zaś płonął, utonął lub zaplątał się w sitowiu prawdopodobnie zostanie ona starą panną. Obrzędem związanym z Nocą Kupały jest także poszukiwanie legendarnego kwiatu paproci. Młodzi, którzy dobrali się podczas Nocy Kupały oddalali się od grupy i udawali często na spacer po lesie, próbując odnaleźć magiczny, obdarzający bogactwem, siłą i mądrością, widzialny tylko przez okamgnienie kwiat paproci.
Comments are closed